У гісторыі беларускага нацыянальнага супраціву ў гады Другой сусьветнай вайны дагэтуль застаецца шмат пытаньняў, якія патрабуюць глыбокагадасьледаваньня. Акурат да ліку гэткіх праблемаў адносіцца гісторыя стварэньня й дзейнасьці беларускіх дывэрсійных фармаваньняў на баку Нямеччыны. Гаворка ідзе пра малаколькасныя аддзелы камандас, у заданьне якіх уваходзіла, галоўным чынам, выведка і правядзеньне дывэрсіяў у тыле супраціўніка. Недасьледаванасьць дадзенага пытаньня тлумачыцца ня толькі ейнай зачыненасьцю на працягу савецкага пэрыяду, але, таксама, адсутнасьцю непасрэдных архіўных крыніцаў. Дасюль айчынныя дасьледчыкі карысталіся пераважна ўспамінамі сучасьнікаў гэных падзеяў, а таксама публікацыямі беларускіх эмігрантаў. Асноўны матэрыял адносна гэтага пытаньня знаходзіцца ў зборах Абвэру ў нямецкай архіваліі. Аднак у гэтым артыкуле мы намагаемся прасачыць гісторыю 1-га Беларускага штурмовага зьвязу на падставе архіўных матэрыялаў, якія таксама маюць высокую навуковуювартасьць і каштоўнасьць. Гэтыя дакумэнты захоўваюцца ў Польшчы — ў Архіве Польскага чырвонага крыжа і Архіве Цэнтральнага музэю ваеннапалонных у Ламбінавіцах-Апольлі. Акрамя таго, істотнай крыніцай падчас падрыхтоўкі гэтага артыкулу стаў дзёньнік унутраных загадаў камандзіра зьвязу, у якім бадай што падзённа адлюстравана паўсядзённае жыцьцё беларускіх камандас. Ён знаходзіцца ў зборах Беларускай бібліятэкі імя Францішка Скарыны (Лёндан).
Нацыстоўскае кіраўніцтва Нямеччыны праз сваё агіднае стаўленьне да іншых народаў (асабліва славянскага паходжаньня) цалкам адмаўляла ўзброеную дапамогу з боку прадстаўнікоў гэтых народаў у змаганьні супраць СССР. Разам з тым, кіраўніцтва Абвэра ў гэтым сэнсе было больш прагматычным,чымсьці зацятыя нацыстоўцы сярод кіроўных колаў краіны, і ўлічваючы стракаты нацыянальны склад Савецкага Саюзу, ня грэбавалі паслугамі антысавецкіх эмігрантаў зь ліку беларусаў, украінцаў, эстонцаў, летувісаў і інш.
Першыя згадкі наконт супрацоўніцтва беларусаў з Абвэрам па закідваньню агентаў на варожую тэрыторыю зьвязаныя з нападам 1 верасьня 1939 году Нямеччыны на Польшчу. Дзеля таго, каб даведацца пра антыпольскія альбо антысавецкія настроі на тэрыторыі паўночна-ўсходніх ваяводзтваў ІІ Рэчы Паспалітай напрыканцы жніўня 1939 году каля Кобрына былі выкінутыя два супрацоўнікі Абвэру, адзін зь іх — Сьцяпан Гугель (перад вайной скончыў Бэрлінскі ўнівэрсытэт). У заданьне гэтых парашутыстаў уваходзіў пошук і наладжаньне сувязі з антыпольскімі партызанамі на Палесьсі, дзеля таго, каб, пры неабходнасьці, дамовіцца зь імі наконт дывэрсіяў у польскім тыле ў часе нападу нямецкіх войскаў на польскую дзяржаву. Праўда, толькі 3 верасьня парашутысты наладзілі кантакт з аддзелам атамана Тарасюка каля Драгічына. Там яны падавалі сябе за дэзэртыраў з Войска Польскага, каб убіцца ўдавер да партызанаў. Штодзённа дывэрсанты па радыёстанцыі інфармаваліБэрлін аб дзейнасьці палескіх партызанаў.
Аднак сапраўдная зацікаўленасьць беларускай ды ўкраінскай эміграцыяй з боку Абвэра ўзнавілася незадоўга да нападу Нямеччыны на Савецкі Саюз. Са жніўня 1940 году аддзел ”Іншаземныя арміі Ўсходу” Генэральнага штабуСухаземных войскаў значна павялічыў заданьні Абвэру, якія датычыліся СССР. У гэты час узмацняецца шчыльнае супрацоўніцтва Абвэру з Арганізацыяй украінскіх нацыяналістаў (АУН), летувіскімі ды латыскімі ”ляснымібратамі”. З мэтай забесьпячэньня ўдалага кіраваньня ўсімі франтавымі ворганамі Абвэру 1 траўня 1941 году быў створаны спэцыяльны выведны штаб ”Валі-1” на чале з падпаўкоўнікам Шмаль-Шлегерам.1 Дадзены штаб разьмяшчаўсяў ваколіцах Варшавы, у Сулэювэку. Пра цікавасьць з боку Абвэра да нацыяналістычнае агентуры яскрава сьведчаць наступныя факты. Увесну 1941 году колькасьць агентуры ў параўнаньні з канцом 1940 г. павялічылася ў 15-20 разоў. Так, на працягу студзеня-чэрвеня 1941 году было зафіксавана 152 парушэньні нямецка-савецкай дзяржаўнай мяжы з удзелам нямецкіх самалётаў, якія, праўдападобна, мелі на мэце закінуць у савецкі тыл паветраным шляхам дывэрсантаў..2
Побач з украінскім, летувіскім ды іншымі вызвольнымі рухамі, у прамежку з кастрычніка 1939 г. па чэрвень 1941 г. спробы правядзеньня перамоваў з Абвэрам рабілі і беларускія эмігранты. Супрацоўнікі Абвэру — маёр Геруліс, былы рэктар Кёнігзбэрскага ўнівэрсытэту, маёр Дэрынг, прафэсар фон Мэндэ і ягоны дарадца фон Энгельгард сустракаліся зь беларускімі прадстаўнікамі. На гэты момант сярод беларускай палітычнай антысавецкай эміграцыіў Нямеччыне і акупаваных ёй краінах існавалі некалькі плыняў. Да кантакту менавіта з вайсковымі коламі, а перадусім — Абвэрам, была схільная група доктара Мікалая Шчорса і кс. Вінцэнта Гадлеўскага, якая імкнулася прыдапамозе немцаў стварыць беларускія ўзброеныя аддзелы, што ў будучыні мелі стаць стрыжнем нацыянальнага войска незалежнай Беларусі. Супрацоўніцтва вышэйзгаданай групы з Абвэрам пачалося яшчэ ў другой палове 1940 г. Яно грунтавалася на вярбоўцы і перакідзе ў савецкую Беларусь агентаў, адмыслова падрыхтаваных у абвэраўскім цэнтры ў г. Сулэювэк пад Варшавай. Дадзеныя мерапрыемствы ажыцьцяўляліся пры падтрымцы адзьдзяленьня Варшаўскага камітэту Беларускага камітэту самападамогі, грамадзкай арганізацыі запачаткаванай увосень 1939 г. на тэрыторыі ІІІ Райху і Генэральнагагубэрнатарства з дазволу нямецкіх уладаў. Тым ня менш, да практычнай дзейнасьці па фармаваньні аддзелаў камандас справа дайшла толькі ў траўні 1941 г. У якасьці першых беларускіх выведна-дывэрсійных адзінак падчас Другой сусьветнай вайны можна ўважаць створаныя напарэдадні нямецка-савецкай вайны — Першы беларускі штурмовы зьвяз. Акурат тады ў складзе Асобнага вучэбнага палка ”Брандэнбург-800” быў створаны дадзены падразьдзел. З той нагоды, што ўкраінскі альбо балтыцкі эмігранцкі рух быў значна мацнейшы і актыўнейшы, то зь ліку прадстаўнікоў гэтых народаў былі сфармаваныя аднаведна буйнейшыя тактычныя дывэрсійныя аддзелы. Напрыклад, у гэты час фармуюццца ўкраінскія батальёны — ”Нахцігаль” і ”Ролянд”, эстонскі батальён ”Эрна” і г.д. Галоўнай мэтай усіх гэтых камандас была дывэрсія ў памежнай зоне супраць Чырвонай Арміі напярэдадні і падчас наступу Вэрмахту на савецкую тэрыторыю.
Асноўнай крыніцай рэкрутацыі ў беларускі аддзел дывэрсантаў сталі былыя польскія ваеннапалонныя, якія зь верасьня 1939 г. знаходзіліся на тэрыторыі Нямеччыны. Паводле дадзеных Міністэрства замежных справаў ІІІ Райху на пачатак 1940 г. у нямецкіх лягерох ваеннапалонных (< шталагах і афлагах) утрымлівалася да 20 тысяч беларусаў і 30 тысяч украінцаў.3 Да сярэдзіны 1940 г. ваеннапалонныя-беларусы знаходзіліся ў 38 шталагах і 9 афлагах, разьмешчаных на абшары ўсіх вайсковых акругаў Вермахту, акрамя ХІІ.4 Згодна з дэкрэтам Гітлера, з красавіка 1940 году пачалося звальненьне польскіх ваеннапалонных з лягераў. Зь імі падпісвалася працоўная дамова, у выніку чаго яны гублялі права апекі з боку Міжнароднага чырвонага крыжа і атрымоўвалі статус цывільных іншаземных працоўных ў ІІІ Райху. Знаходжаньне сярод польскіх ваеннапалонных значнай колькасьці беларусаў прыцягнула да іх ўвагу беларускай палітычнай эміграцыі ў Нямеччыне і акупаваных ёй краінах. 20лютага 1940 г. Прэзыдэнт Рады БНР В.Захаркі накіраваў на імя палітычнага рэферэнта Пратэктарата Чэхіі і Маравіі Коля нататку, ў якой прапаноўваў нямецкім уладам парупіцца пра культурна-асьветную працу сярод ваеннапалонных-беларусаў, правесьці іх рэгістрацыю, дапусьціць у лягеры ваеннапалонных прадстаўнікоў беларускай эміграцыі і арганізаваць распаўсюджваньне беларускага друку.5 Беларускія эмігранты рабілі спробы аб’яднацьваеннапалонных вакол сваіх арганізацый. Так, намаганьнямі беларускіх эмігрантаў у канцы 1939 г. у Бэрліне ў складзе МУС было створана Беларускае прадстаўніцтва, дзе павінны былі рэгістравацца ваеннапалонныя беларусы.У лістападзе 1939 г. пачаўся выхад газэты ”Раніца”, якая з дазволу нямецкіх уладаў распаўсюджвалася ў лягерах ваеннапалонных, дзе ўтрымліваліся беларусы. Пры пасярэдніцтве газэты, ваеннапалонныя з розных лягераў атрымалі магчымасьць наладзіць сувязь паміж сабою, страчаную падчас баявых дзеяньняў. Гэтая газэта выклікала досыць вялікую зацікаўленасьць з бокуваеннапалонных-беларусаў, аб чым сьведчыць масавая карэспандэнцыя ў рэдакцыю.6 Да канца 1941 г. у Беларускім прадстаўніцтве прайшлі рэгістрацыю да 20 тыс. ваеннапалонных-беларусаў. Са стварэньнем у 1940 г. першай грамадзкай арганізацыі — Беларускага камітэту самадапамогі — ў ейныя шэрагі ўступілі ня менш 8 тысяч былых польскіх ваеннапалонных.7
Беларускія эмігранты па загаду немцаў павінны былі весьці сярод землякоў агітацыю з заклікам супрацоўнічаць зь нямецкімі уладамі. Заахвочваньне адбывалася шляхам палёгкаў у сацыяльнай галіне — выдачай картакна харчаваньне і адзеньне, магчымасьцю зьняць кватэру. 8 сакавіка 1940 г. беларусы, якія падпісалі кантракт зь нямецкім прадпрыемствам, былі вызваленыя ад абавязковага нашэньня на адзеньні літары ”Р”. Са студзеня 1941 г. ваеннапалонныя беларусы таксама вызваляліся ад 15% штомесячнага падатку на адбудову польскіх тэрыторыяў.8 У сувязі з гэтым здараліся выпадкі, калі падчас рэгістрацыі беларусамі запісваліся палонныя-палякі. Дзеячы Беларускага прадстаўніцтва з дазволу нямецкіх уладаў зьдзяйсьнялі выезды ў лягеры польскіх ваеннапалонных з мэтай пошуку там суайчыньнікаў і спрычыненьня іх да сваёй працы. Непасрэдна за вярбунак дабраахвотнікаў у дывэрсійныя аддзелы Абвэру побач з беларускімі эмігрантамі адказвалі прадстаўнікі гэтай спэцслужбы — маёр Геруліс і капітан Казлоўскі.
Агенты Абвэру супольна з супрацоўнікамі Беларускага прадстаўніцтва,якія наведвалі шталагі з мэтай пошуку кандыдатаў у школы дывэрсантаў, перадусім, зьвярталі ўвагу на нацыянальна сьведамы элемэнт. Варта тут прыгадаць, што сярод польскіх ваеннапалонных апынулася шмат сьвядомых беларусаў і нацыяналістаў: паэт Міхась Васілёк, вядомыя дзеячы беларускага руху — Аляксандар Крыт і Васіль Камароўскі, падхаружы Гэнрык Барановіч,падпаручнік Станіслаў Грынкевіч, Барыс Рагуля.9 У ліку палонных знаходзіўся й Усевалад Родзька (нар. 21 чэрвеня 1920 г.), які да пачатку Другой сусьветнай вайны зьяўляўся харужым Войска Польскага і быў прыдзелены да 42-га пяхотнага палка (Беласток). 19 верасьня 1939 г. каля мясцовасьці Лэнтаўніца ён патрапіў у нямецкі палон, атрымаў асабовы нумар 22893 і ўтрымліваўся ў шталагу ХХІА (Астшэшаў, каля Пазнані). 20 жніўня 1940 г. Родзька быў вызвалены зь лягеру і накіраваны ў мясцовасьць Бжэска (Словінскага павету), дзе, паводле асабістай карты ваеннапалоннага, ён пражываў да выбуху вайны.10
У выніку вярбунку, на курс дывэрсантаў былі набраныя 52 асобы, пераважназь ліку былых польскіх ваеннапалонных.11 Дабраахвотнікаў накіроўвалі ў мястэчка Лямсдорф (зараз Ламбіновічы ў Апольскім ваяводзтве, Польшча), дзе 5 траўня 1941 г. была створаная дэсантная школа. Нягледзячы на тое, што як прадстаўнікі Абвэру, так і дзеячы Беларускага прадстаўніцтва, сярод польскіх ваеннапалонных праводзілі вярбунак сьвядомых беларусаў, у дывэрсійную школу патрапілі ўдзельнікі польскага падпольля. Так, польскай кансьпірацыі ўдалося правесьці ў склад беларускага аддзела сваіх агентаў,сярод якіх быў Браніслаў Валасэвіч. Большасьць дабраахвотнікаў складалі менавіта былыя польскія ваеннапалонныя, сярод якіх быў адзін паручнік і два падхаружыя былога Войска Польскага. Усе дабраахвотнікі былі залічаныя ў штаты Абвэру ў якасьці агентаў і атрымалі свае парадкавыя нумары..12 Камандзірам зьвязу стаў былы харужы Войска Польскага Ўладзімер Качан.У адпаведнасьці з унутраным загадам №1 ад 16 траўня 1941 г. намесьнікам камандзіра быў вызначаны Кастусь Габінскі, вайсковым інструктарам — Казімер Славэцкі, нацыянальна-выхаваўчым супрацоўнікам — Эдвард Валанцей, хронікарам — Браніслаў Даніловіч, інтэндантам і інструктарам па міннайсправе — Мікалай Быцько.13 Акрамя таго, у адпаведнасьці з загадам камандзіра за №1 ад 16 траўня 1941 г., на Браніслава Даніловіча ўскладаліся абавязкікультурніцка-асьветнае працы (гісторыя, гэаграфія, літаратура). 12 траўня на сходзе ўдзельнікаў школы было вырашана называць аддзел ”Беларускім штурмовым зьвязам”.14
Курс падрыхтоўкі быў разьлічаны на 2 месяцы і ўключаў у сябе: карыстаньне ўсімі відамі нямецкай і савецкай агнястрэльнай зброі (у тым ліку — з найноўшымі ўзорамі), сапёрная справа, дывэрсія на аўташашы і чыгунцы, вайсковая тапаграфія, шыхтовыя заняткі, мэдычная падрыхтоўка (аказаньне першай дапамогі) і г.д. Значная ўвага надавалася рукаемнаму бою з ужываньнемфінскага нажа. Апрача таго, адбываліся заняткі па плаваньні і нямецкай мове. Неабходна адзначыць, што заняткі па нямецкай мове распачаліся 17 траўня, выкладчыкам якіх стаў сябра зьвязу Баляслаў Тачаноўскі. Камандаваньне зьвязу надавала шмат увагі нацыянальнай працы сярод асабовага складу. Так, напрыклад, у адпаведнасьці з загадам Уладзімера Качана ад 17 траўня 1941 г., распачаліся лекцыі Беларусаведы, якія чытаў адзін з жаўнераў зьвязу— Эдвард Валанцей. 17 траўня камандзір зьвязу выдаў загад, дзе адзначалася наступнае: ”У сувязі з сёньняшный гістарычнай хвілінай усе беларусы, якія знаходзяцца тут, мусяць браць удзел ува ўсіх сходах нацыянальнага характару, дзе будзе праяўляцца актыўнае грамадзкае жыцьцё і аблічча нашага зьвязу. Тыя, хто ня будзе прыслухоўвацца да вышэйзгаданага, будуць адказваць перад грамадзкім судом і гісторыяй”.15 Зьвязовы хронікар Браніслаў Даніловіч напісаў шыхтовую песьню ”Гэта йдзе Першы зьвяз наш штурмовы”, які стаў своеасаблівым гімнам аддзелу.
Акрамя патрыятычна-выхаваўчае працы, камандаваньне таксама пільна сачыла за дысцыплінай асабовага складу. Як сьведчаньне гэтаму ёсьць суд гонару, які адбыўся 18 чэрвеня над Янкам Селява, Сьцяпанам Паўлоўскім і Яраславам Станкевічам, якія парушылі ўнутраны расклад зьвязу.16 Згодна з загадам Уладзімера Качана за №3 ад 18 траўня 1941 г., была ўведзеная пасада службовага падафіцэра, ў абавязкі якога ўваходзіла наступнае: рабіць пакліч а 6 гадзіне штодня (па сьвятах — а 7 гадзіне); склікаць сходы асабовага складу; пільнаваць унутраны парадак; сачыць за сваечасовым сілкаваньнем асабовага складу; сачыць за дысцыплінаю; рабіць а 21 гадзіне перакліч, а таксама абвяшчаць каманду на адбой а 22 гадзіне штодзённа. Акрамя таго, службовы афіцэр атрымліваў ад камандзіра зьвязу спэцыяльныя інструкцыі. 19 траўня быўвыдадзены загад №4, дзе зьвярталася ўвага падафіцэраў зьвязу на тое, каб яны падавалі каманду ”зважай” перад кожным зьяўленьнем нямецкага афіцэра альбо падафіцэра.17
Праз адсутнасьць беларускага вайсковага статуту вайскоўцы зьвязу былі вымушаныя карыстацца нямецкім і польскім статутамі, тэкст якіх перакладаўся на беларускую мову. Аднак 19 траўня быў зацьверджаны тэкст беларускай каманды, які распрацаваў Казімер Славэцкі. Пра цяжкасьці з ужыткамроднае мовы ў камандах сьведчыць загад камандзіра зьвязу за №6 ад 21 траўня, дзе адзначалася: ”Прыгадваю сябрам зьвязу, каб у як мага найкарацейшым часе прызвычаіліся да беларускай каманды, а не карысталіся іншымі камандамі без патрэбы”.18
8 чэрвеня 1941 году асабовы склад зьвязу склаў прысягу на адданасьць Беларусі. У гэты ж дзень быў абраны склад новага кіраваньня ў які ўвайшлі: Уладзімер Качан (камандзір), Эдвард Валанцей (сакратар), Мікалай Быцько (скарбнік) і чынныя сябры — Міхась Бярцэвіч, Кастусь Габінскі ды Браніслаў Даніловіч. Згодна з загадам Уладзімера Качана за №27 ад 12 чэрвеня 1941 г., Беларускаму штурмоваму зьвязу была прысвоеная назва 1-га Беларускага штурмовагазьвязу.19 13 чэрвеня курс шкаленьня скончыўся, у выніку чаго гэты аддзел быўперакінуты з-пад Лямсдорфу бліжэй да савецкай мяжы і раскватараваны ў мястэчку Прушкаў. На гэты час у асабовым складзе зьвязу знаходзіўся 41 сябра..20 Аднак да канца шкаленьня дайшлі ня ўсе жаўнеры ад першапачатковай колькасьці. Так, напрыклад, яшчэ 25 траўня асабовы склад пакінуў Язэп Зубовіч, а 29 чэрвеня — Янка Явік, Сьцяпан Паўлоўскі, Язэп Пажондны і Яўхім Гапонік. Згодна з унутраным загадам №13 ад 29 траўня 1941 г., вышэйзгаданыя асобы накіроўваліся на Бацькаўшчыну. Праўдападобна, як былыя польскія ваеннапалонныя,яны атрымалі дазвол ад савецкай улады на вяртаньне да хаты.
На жаль, адсутнічае якая-колечы інфармацыя наконт умундзіраваньня альбо адзнакаў беларускіх камандас. Праўдападобна, жаўнеры зьвязу ўжывалі палёвую ўніформу Вэрмахту. Вядома аднак, што
падчас закіду са спэцзаданьнем у чэрвені 1941 г. на савецкую тэрыторыю яны былі апранутыя ў мундзіры чырвонаармейцаў.
З пераездам зьвязу ў Прушкаў Абвэр вырашыў ужыць беларускі зьвяз у дывэрсыйнай акцыі на савецкай тэрыторыі. Паводле камандзіра зьвязу, немцы далі беларускім вайскоўцам права адмовіцца ад удзелу ў закідзе на тэрыторыю БССР. У выніку тры сябры зьвязу скарысталіся гэтым і былі адсунутыя ад гэтай акцыі. Напярэдадні перакіду на савецкую тэрыторыю жаўнеры былі падзеленыя на групы па тры асобы ў кожнай. Варта адзначыць, што кожная група мела асобнае заданьне па дывэрсіі на савецкіх камунікацыях. У сувязі з гэтым, перад закідам, вайскоўцы былі ўзброеныя адпаведным чынам. На кожную групу выдаваліся — адзін компас і адзін аўтамат. Акрамя таго, кожны камандас атрымаў па пісталету калібра 7,65 мм., па 4 польскія гранаты, фінскі нож. Прадугледжвалася, што кожная група будзе выконваць заданьне на працягу ня больш трох сутак.21 Закід у тыл супраціўніка ажыцьцяўляўся паветраным шляхам.
У першую групу ўвайшлі Альбэрт Асоўскі, Станіслаў Акінчыц, Вацлаў Гальчынскі, Станіслаў Валасэвіч, Тадэвуш Гардзіевіч, Яраслаў Станкевіч і Лявон Зялінскі. Гэта група рушыла на заданьне 15 чэрвеня 1941 г. з мэтай выкананьня дывэрсіі на чыгунцы Баранавічы — Стаўпцы. Аднак ажыцьцявіць гэтае заданьне беларускім вайскоўцам не ўдалося. Адразу пасьля закіду камандас былі выкрытыя савецкімі вайскоўцамі. У выніку ўзброенай сутычкі некалькі дывэрсантаў былі захопленыя ў палон і дапытваліся ў НКУС. Так, сярод тых, хто патрапіў ў няволю, апынуліся Браніслаў Валасэвіч, Яраслаў Станкевіч і інш.22 Наступная група вайскоўцаў у ліку 20 жаўнераў была вырушыла з месца разьмяшчэньня кашараў у Прушкаве на заданьне 19 чэрвеня 1941 г. У гэты ж дзень быў выдадзены апошні ўнутраны загад камандзіра зьвязу за №27. У складгэтае групы ўвайшлі: Уладзімер Качан, Міхась Бярцэвіч, Мікалай Быцько, Кастусь Габінскі, Лявон Храповіч, Рыгор Рапіевіч, Янка Селява, Станіслаў Вайноўскі, Віктар Шакоўскі, Павал Яцэвіч, Эдвард Валанцей, Язэп Панятоўскі,Мікалай Бранішэўскі, Фэлікс Табалевіч, Аляксандар Голас, Казімір Славэцкі, Тодар Сабіла, Павал Вагель, Аляксандар Тур, Гэнрык Гуменік.23 Напярэдадні перакіду на савецкую тэрыторыю вышэйзгаданая група была падзеленаяна дзьве часткі па 10 асобаў, якія атрымалі самастойныя заданьні. Адна з 10-асабовых падгрупаў, якую ачольваў Уладзімер Качан, пасьпяхова выканала дывэрсію ў савецкім тыле.
Уначы з 21 на 22 чэрвеня беларускія камандас былі вынікутыя з парашутамі на захад ад Менску ў радыусе 25-40 км., дзе ўдала зьдзейсьнілі дывэрсію на чыгунцы і адышлі насустрач намецкім войскам. Маюцца зьвесткі, што агулам дзеля выкананьня спэцзаданьняў на савецкую тэрыторыюбылі закінутыя 41 камандас. Аднак адсутнічаюць якія-колечы зьвесткі адносна складу іншых групаў, дакладнага часу перакіду іх праз нямецка-савецкую мяжу, а таксама вынікаў выкананьня заданьняў. Праўдападобна, што на савецкі бок са спэцзаданьнямі былі накіраваныя толькі вышэйзгаданыя 27 сябраў зьвязу, тым часам, як астатнія 14 жаўнераў па нейкіх прычынах не былі заангажаваныя да ўдзелу ў акцыях на тэрыторыі БССР і знаходзіліся ў Прушкаве.
Пасьля нападу Нямеччыны на Савецкі Саюз 22 чэрвеня 1941 г. і імклівага прасоўваньня нямецкіх войскаў на ўсход, баявое выкарыстаньне 1-га Беларускага штурмовага зьвязу, па выкананьні выведна-дывэрсійных заданьняў, стала бязсэнсоўным і немэтазгодным. У сувязі з гэтым, беларускія камандас былізадзейнічаныя дзеля выконваньня вартавых і паліцыйных функцыяў на акупаванай немцамі тэрыторыі Беларусі. У прыватнасьці, у верасьні 1941 г. асабовы склад штурмовага зьвязу быў уключаны ў склад менскай паліцыі парадку.. Па сутнасьці, з гэтага моманту 1-ы Беларускі штурмовы зьвяз спыніў сваё існаваньне як адзінка спэцыяльнага прызначэньня. Вайсковую вартасьць жаўнераў зьвязу, пасьля ўключэньня ў беларускую паліцыю ў Менску, яскрава характарызуе ў сваіх успамінах Франц Кушаль, які пісаў наступнае: ”сярод маладых хлапцоў гэтага зьвязу былі некаторыя вельмі працавітыя, але частка зь іх складалася з п’яніцаў”.24
Складана прасачыць пасьляваенны далейшы лёс удзельнікаў 1-га Беларускага штурмовага зьвязу. Аднак у дачыненьні да асобных былых жаўнераў гэтае дывэрсійнае адзінкі зьвесткі захаваліся. Так, напрыклад, Уладзімер Качан у студзені 1945 г. уступіў у 1-ы кадравы батальён Беларускай краёвай абароны ў Бэрліне, потым — у 1-ю грэнадзёрскую штурмовую брыгаду ”Беларусь”.. Пасьля вайны ён жыў на эміграцыі й нейкі час падтрымліваў сувязі з беларускім актывам. Па некаторых зьвестках, яшчэ адзін былы вайсковец зьвязуАльбэрт Асоўскі, па заданьні кіраўніцтва беларускага нацыянальнага антынацыскага супраціву, у 1941 г. наведаў Швэдыю з мэтай навязаньня кантактуз прадстаўнікамі заходніх хаўрусьнікаў.25 Вядома, што пэўная частка былых жаўнераў зьвязу па вайне засталіся на чужыне. Некаторыя бралі ўдзел у беларускай дзейнасьці. Сярод апошніх знаходзіўся і Браніслаў Даніловіч,які падчас службы ў штурмовым зьвязе быў хронікарам.26
Варта падкрэсьліць, што штурмовы зьвяз быў не адзіным беларускім дывэрсійным аддзелам, які напярэдадні нямецка-савецкай вайны быў створаны спэцслужбамі Нямеччыны.
Маюцца зьвесткі, што па лініі прадстаўніцтва Варшаўскага камітэту ў Бела-Падлясцы, шляхам дабраахвотнага вярбунку беларусаў-польскіх ваеннапалонных, быў сфармаваны 32-асабовы аддзел беларускіх парашутыстаў на чале з былым капітанам Войска Польскага Юры Вежанам.Дывэрсійную падрыхтоўку гэты аддзел атрымаў у Сілезіі. У чэрвені 1941 г. камандас Вежана былі дэсантаваныя ў раёне Сувалкаў на тэрыторыю БССР з мэтай правядзеньня дывэрсіяў. Аднак у хуткім часе яны былі затрыманыя савецкімі памежнікамі і апынуліся ў турме ў Ломжы, адтуль іх вызвалілі наступаючыя нямецкія войскі. Аднак гэтыя дадзеныя патрабуюць удакладненьня. 27
Вышэйзгаданыя дывэрсійныя аддзелы ў апэратыўным значэньні былі падпарадкаваныя спэцыяльнаму выведнаму штабу ”Валі”, а ў тактычным — камандаваньню Вучэбнага палка асобага прызначэньня ”Брандэнбург-800”.
У заданьне беларускіх дывэрсантаў уваходзіла галоўным чынам дывэрсія на чыгунцы — падрыў мастоў, рэйкаў на асноўных камунікацыях савецкіх войскаў,парушэньне тэлеграфна-телефоннай сувязі, захоп і зьнішчэньне вайсковых складоў, зьнішчэньне каманднага складу Чырвонай Арміі. Яны мусілі ажыцьцяўляць шпіянаж і выведку на тэрыторыі 50-100 кілямэтраў наперад часьцей Вэрмахту.
Робячы падрахунак дывэрсійнай дзейнасьці вышэйзгаданых аддзелаў, трэба адзначыць, што беларускія камандас мусілі дзейнічаць супраць аднойз найбольш баяздольных фармаваньняў Чырвонай Арміі — Заходняй асобайвайсковай акругі (ЗахАВА), у прыватнасьці ў тыле 3-й, 4-й, 10-й ды 13-й арміяў. Апрача таго, беларускія жаўнеры мелі надта сьціслы час падрыхтоўкі да выведна-дывэрсійнай дзейнасьці — трохі больш месяца. Тым больш, што ў мінулым жаўнерам-беларусам не даводзілася займацца дывэрсійнай дзейнасьцю. Відавочна, гэта стала прычынаю раптоўнага выкрыцьця чырвонаармейцамі некаторых дывэрсійных групаў зьвязу. Акрамя таго, на беларусаў не ўскладаліся гэткія істотныя задачы, як,
напрыклад, на жаўнераў палка ”Брандэнбург-800”, якія па-сутнасьці да падыходу асноўных сілаў Вэрмахту цалкам захапілі Берасьце (
- В. С.), альбо на ўкраінскі батальён ”Нахцігаль”, вайскоўцы якого апанавалі Львоў.
Гісторыя дзейнасьці 1-га Беларускага штурмовага зьвязу была кароткай.Але сам факт існаваньня гэтага аддзелу камандас сьведчыць пра тое, што ўгады Другой сусьветнай вайны сярод беларусаў прысутнічалі асобныя прадстаўнікі, якія спрабавалі стварыць выведна-дывэрсійныя аддзелы спэцыяльнага прызначэньня. Выкарыстоўваючы тагачаснае палітычнае і вайсковае становішча, яны намагаліся атрымаць ад немцаў дазвол на фармаваньне падобных аддзелаў, якія б у будучыні мусілі стаць асяродкам і стрыжнем беларускага войска. Асноўным арганізатарам і рухавіком стварэньня беларускіх аддзелаў камандас зь нямецкага боку выступаў Абвэр, кіраўнікі якога, нягледзячы на недалёкабачлівую расавую тэорыю нацыстоўцаў, ня грэбавалі супрацоўніцтвам з вызвольнымі рухамі паняволеных СССР народаў. Разам з тым, нямецкія колы прагнулі выкарыстаць беларускіх дывэрсантаў у сваіх кораткачасовых мэтах у якасьці ”гарматнага мяса”, абмінаючы інтарэсы беларусаў у іхным імкненьні да стварэньня сапраўднай беларускай узброенай сілы. Тым ня менш, стварэньне й дзейнасьць 1-га Беларускага штурмовага зьвязу не было зьяваю дарэмнай і нікчэмнай. У рэчаіснасьці штурмовы зьвяз стаўся першым беларускім нацыянальным вайсковым фармаваньнем падчас Другой сусьветнай вайны на нямецкім баку. Ён паклаў пачатак новаму (пасьля пэрыяду БНР) гістарычнаму этапу фармаваньня беларускага войска. Недабразычліўцы нярэдка дакараюць жаўнераў зьвязу, даводзячы, што ўдзел у дывэрсійнай дзейнасьці ў тыле савецкіх войскаў у першыя ж дні вайны — гэта ”несумленная гульня” й здрада. Аднак дывэрсія і выведка ў глыбокім тыле — гэта тактыка войскаў спэцыяльнага прызначэньня любой краіны. Варта тут адцеміць, што ні адзін удзельнік 1-га Беларускага штурмовага зьвязу ня меў савецкага грамадзянства, таму зь юрыдычнага гледзішча ўдачыненьні да іх неправамоцна дапасоўваць гэткі панятак, як ”здраднік”ці ”паслугач”. Апрача таго, гонар робіць той факт, што вышэйзгаданая фармаваньне належыла да элітнага роду зброі любых узброеных сілаў сьвету —г. зв. камандас (войскаў спэцыяльнага прызначэньня). Гэткім чынам, гісторыя 1-га Беларускага штурмовага зьвязу ёсьць асобнай старонкай гісторыі беларускага нацыянальнага войска ў ХХ стагодзьдзі.
В подробностях на:
http://www.kamunikat.org/download.php?item=5843-1.pdf&pubref=5843
